Oryks arabski i problemy genetyczne małych populacji
Paweł Szablewski | 2009-01-14
Oryks arabski jest jednym z gatunków przywróconych naturze po wymarciu w środowisku. Uznawanych jest za jeden z większych sukcesów programów reintrodukcji zwierząt z hodowli do życia w ich pierwotnym środowisku. Okazuje się jednak, że pod względem genetycznym nosi już piętno hodowli w małej populacji.
Oryks arabski (Oryx leucoryx; Pallas, 1777) jest niedużą antylopa, osiągająca 1.3 metra w kłębie i 55-75 kg masy ciała. Specyficzne przystosowanie umożliwia im przeżywanie w najsuchszych obszarach pustyń, odżywianie się bardzo ubogą roślinnością i długotrwałe obywanie się bez wody. Dzięki tym zdolnością przez Beduinów traktowany był jak mistyczne zwierzę, a jego upolowanie jak najwyższą, religijną zdobycz. Szeroko rozprzestrzeniony zamieszkiwał pustynie i półpustynie Półwyspu Arabskiego, południowo-zachodniej Azji oraz północno-wschodniej Afryki.
Oryks arabski (Oryx leucoryx; Pallas, 1777) jest niedużą antylopa, osiągająca 1.3 metra w kłębie i 55-75 kg masy ciała. Specyficzne przystosowanie umożliwia im przeżywanie w najsuchszych obszarach pustyń, odżywianie się bardzo ubogą roślinnością i długotrwałe obywanie się bez wody. Dzięki tym zdolnością przez Beduinów traktowany był jak mistyczne zwierzę, a jego upolowanie jak najwyższą, religijną zdobycz. Szeroko rozprzestrzeniony zamieszkiwał pustynie i półpustynie Półwyspu Arabskiego, południowo-zachodniej Azji oraz północno-wschodniej Afryki.
Pierwsze informacje o drastycznie spadającej liczebności antylopy pojawiły się jednocześnie z wejściem koncepcji „cywilizowania” beduińskich ludów i umożliwienia im m.in. łatwiejszego dostępu do broni palnej. Do 1914 roku obszar jej występowania skurczył się do północno-wschodnich krańców półwyspu Arabskiego. W 1959 roku pozostało przy życiu około 80 antylop. W 1962 roku Brytyjskie Towarzystwo Ochrony Fauny wspomagane przez WWF - World Waid Fundation i sułtana Omanu rozpoczęło program ratowania oryksa arabskiego przed wyginięciem. Ich zadaniem było odłowienie chociaż kilku z pozostałych przy życiu oryksów, zanim zostałyby one unicestwione. Jako rejon łowów wybrano pustynie Rub-al-Khali w Omanie. Wyprawie Brytyjczyków udało się odłowić cztery zwierzęta, przy czym jedno padło zaraz po schwytaniu. Stały się one zaczątkiem budowy światowego stada oryksa arabskiego. Do odłowionych zwierząt w następnych latach dołączono kolejne pochodzące z różnych hodowli. Z zoo w Londynie, w Riyadh Zoo w Arabii Saudyjskiej oraz z prywatnych kolekcji Emira Kuwejtu i Króla Arabii Saudyjskiej. Razem utworzyły one grupę 11 założycieli.
Ostatnia potwierdzona informacja o zastrzeleniu oryksa arabskiego na wolności przez kłusownika pochodzi 1972 roku z Jiddat al-Harasis w Omanie. Dalsze niepotwierdzone informacje także pochodzą z tego obszaru i dotyczą pary i pojedynczego zwierzęcia z 1978 i 1979 roku. Oficjalnie jako okres wymarcia na wolności oryksa arabskiego przyjmuje się połowę lat siedemdziesiątych.
Pod koniec lat 80-siątych okazało się, że oprócz stada światowego istnieje jeszcze kilka prywatnych hodowli prowadzonych przez arabskich szejków. Są to jednak grupy hodowane w izolacji i dostęp do ich dokumentacji jest bardzo utrudniony lub wręcz niemożliwy.
Zwierzęta te są czasami wykorzystywane w programach reintrodukcji (np. Arabian Oryx Sanctuary w Omanie i Arabii Saudyjskiej), ponieważ istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo odmiennego ich pochodzenia w porównaniu do osobników z stada światowego i tym samym rozszerzenia puli genowej założycieli.
Po początkowych niepowodzeniach stado światowe rozrosło się na tyle, że w 1982 roku wypuszczono na wolność pierwszych 10 osobników. Rozpoczęcie reintrodukcji w Omanie zainteresowało, tym cennym dla tego regionu świata zwierzęciem, inne kraje. W 1986 własny program rozpoczęła Arabia Saudyjska, a w następnych latach Jordania, Syria, Izrael, a na przełomie lat 80-siątych i 90-siątych także szejkowie z Kataru, Bahrainu oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Do roku 2000 liczba osobników w różnych hodowlach i na wolności przekroczyła 1000 sztuk. Przypomnieli też o sobie kłusownicy m.in. doprowadzając do prawie zupełnego wytępienia wolnościowej hodowli w Omanie ok. 400 osobników. Zmusiło to tamtejsze władze do ponownego odłapania zwierząt z wolności i do czasu unormowania sytuacji umieszczenia ich w hodowli zamkniętej. Ogólnie jednak liczba oryksów arabskich cały czas wzrasta.
Jednak w takich populacjach jak u oryksa arabskiego wywodzących się z bardzo małej liczby założycieli natrafiamy na szereg problemów związanych z dużym spokrewnieniem osobników. Jednym z ważniejszych jest zinbredowanie zwierząt (utrata zmienności genetycznej). U zwierząt nieudomowionych jest on szczególnie niebezpieczny ponieważ prowadzi do gubienia zmienności genetycznej co wpływa na zmniejszenie się możliwości przystosowawczych populacji, a ułatwia utrwalanie się nietypowych mutacji. W pierwszych latach hodowli spotykamy się z dużą śmiertelnością osobników. Przede wszystkim padają osobniki płochliwe, silnie narażone na stres z bliskości człowiek, nieprzystosowane do bytowania w małych zamkniętych przestrzeniach. Co jest typowymi cechami antylop żyjących na wolności. Z utratą tych osobników jednoczenie tracimy geny pozwalające lepiej przystosować się do życia na wolności. Z tych samych względów po wypuszczeniu zwierząt na wolność, znów w pierwszych latach obserwujemy znaczna śmiertelność tym razem związaną z silniejszym przystosowanie zwierząt do bytowania w warunkach hodowlanych niż wolnościowych. Na przykład skrócenie długości przewodu pokarmowego jako wynik przystosowania do lepszej jakości karmy w niewoli i tym samym gorszego wykorzystania wartości odżywczych wyschniętej roślinności pustyń.
Dochodzi także do utrwalania się konkretnych zmian w budowie całego DNA. W połowie lat 80-tych w Arabii Saudyjskiej dla potrzeb jej programu przeprowadzono szczegółowe badania cytologiczne oryksów. Okazało się, że hodowla zwierząt od małej liczby założycieli i w długotrwałej izolacji umożliwiła rozprzestrzenienie się niektórych grupach nietypowych mutacji. Część populacji była obarczona translokacją Robertsona, w wyniku której powstała fuzja akrocentrycznych chromosomów z pary 17 i 19 (połączenie się dwóch chromosomów w jeden). Tę samą translokację zidentyfikowano u zwierząt pochodzących z Jordanii, Omanu i Kataru. Wolne od niej okazały się osobniki pochodzące z USA (stado światowe). Dokładne studia wykazały, iż źródłem tej translokacji są osobniki pochodzące z Kataru (dołączone do hodowli pod koniec lat 80-tych). Utrzymywane w prywatnej hodowli Emira Kataru przez wiele pokoleń, żyły w niewielkiej grupie i izolacji. Zdecydowano, że zwierzęta obarczone tą translokacją żyjące na swobodzie zostaną pozostawione, natomiast reintrodukowane będą tylko osobniki wolne od niej.
Źródło:
- eurekalert.org, 04.03.2008r, National Zoo scimitar-horned oryx going into the wild,
- Khan H.A., Arif I.A., Al Farhan A.H., Al Homaidan A,A., 01.01.2008r., Phylogenetic analysis of oryx species using partial sequences of mitochondrial rRNA genes., Genet Mol Res, January 1, 2008; 7(4): 1150-5,
- Marshall, T.C. & Spalton, J.A., 2000. Simultaneous inbreeding and outbreeding depression in reintroduced Arabian oryx. Animal Conservation. 3. 241-248,
- Spalton, J.A., Lawrence, M.,W., Brend, S.A., 1999. Arabian oryx reintroduction in Oman: successes and setbacks. Oryx. Vol. 33 No,
- Trepka, A., 1989. Zwierzęta, zwierzęta. Nasza Księgarnia. Warszawa.